نقش ژنتیک در سرطان

نقش ژنتیک در سرطان:

جهش­های ژنتیکی در ایجاد همه سرطان­ها نقش دارند. بیشتر این جهش­ها در طول زندگی فرد رخ می­دهند، اما برخی از جهش­های ژنتیکی از طریق والدین به ارث می­رسند.

حدود ۵ تا ۱۰ درصد موارد سرطان در اثر جهش در برخی ژن­های مستعد کننده بروز سرطان رخ می­دهد.

جهش­های ژنتیکی مرتبط با بیش از ۵۰ سرطان ارثی شناخته شده است و انجام آزمایشات ژنتیکی به شناسایی افراد حامل این جهش­ها کمک می­کند.

 

چه کسانی لازم است از نظر خطر ابتلا به سرطان، بررسی ژنتیکی شوند؟

وجود موارد زیر در سابقه فردی یا خانوادگی مطرح کننده احتمال وجود سرطان ارثی است:

• تشخیص سرطان در سن کم
• تشخیص انواع مختلف سرطان در یک فرد
• سرطان­هایی که در اعضای جفت، در هردو عضو رخ داده است، مثلا در هر دو کلیه یا هر دو پستان
• بروز یک نوع سرطان در چند نفر از بستگان خونی نزدیک (مثلا بروز سرطان پستان در مادر، خواهر یا دختر)
• بروز انواع خاص سرطان­ در موارد غیرعادی (بروز سرطان پستان در مردان)
• وجود برخی نواقص مادرزادی مانند برخی ضایعات پوستی غیرسرطانی (خوش خیم) یا اختلالات اسکلتی که با سرطان­های ارثی همراه هستند

آزمایش ژنتیکی چیست؟

هدف از انجام آزمایشات ژنتیکی شناسایی تغییرات ارثی خاص (جهش) در کروموزوم­ها و ژن­های یک فرد است. جهش­های ژنتیکی ممکن است اثرات مخرب، مفید، بی تاثیر یا نامشخص بر وضعیت سلامت فرد داشته باشند. جهش­های مخرب ممکن است احتمال یا خطر ابتلای فرد به یک بیماری خاص، مانند سرطان را افزایش دهند. در مجموع، جهش­های ارثی در حدود ۵ تا ۱۰ درصد سرطان­ها نقش دارند.

در برخی موارد تجمع سرطان در بعضی خانواده­ها دیده می­شود، اما علت آن وجود جهش­های ارثی نیست. به عنوان مثال، محیط زندگی یکسان یا نحوه زندگی یکسان مانند مصرف سیگار ممکن است منجر به بروز  سرطان­های مشابه در اعضای خانواده شود. با این حال، وجود برخی الگوهای خاص، مانند نوع سرطان­های ایجاد شده، وجود برخی بیماری­های غیرسرطانی، و سن بروز هر سرطان خاص ممکن است مطرح کننده وجود سرطان ارثی باشد.

جهش­های ژنتیکی مسئول ایجاد سرطان­های ارثی شناخته شده­اند و آزمایشات ژنتیکی می­تواند تایید کند که آیا سرطان در اثر جهش ژنتیکی ایجاد شده است یا خیر؟ به علاوه انجام آزمایش ژنتیکی در سایر اعضای خانواده  که فاقد تظاهرات آشکار بیماری هستند، مشخص می­کند که آیا حامل همان جهشی هستند که در خانواده آنها به عنوان مستعد کننده ابتلا به سرطان مطرح است یا خیر؟

جهش­های ژنتیکی ارثی می­توانند با مکانیسم­های مختلفی خطر ابتلای فرد به سرطان را افزایش دهند.

آیا هر فرد حامل جهش مستعد کننده سرطان لزوما به سرطان مبتلا می­شود؟

خیر. حتی اگر جهشی در یک ژن مستعد کننده سرطان در خانواده وجود داشته باشد، لزوما به این معنی نیست که هر فردی که این جهش را به ارث برد، به سرطان مبتلا خواهد شد. عوامل مختلفی در پیامد یک فرد دارای جهش موثرند.

یک عامل مهم، الگوی توارث سرطان ارثی در خانواده است. جهت درک نحوه توارث سرطان در خانواده، لازم به ذکر است که هر فرد دارای دو نسخه از بیشتر ژن­ها است و هر نسخه از یکی از والدین به ارث می­رسد. بیشتر جهش­های موثر در سرطان­های ارثی با دو الگو به ارث می­رسند: اتوزومی غالب و اتوزومی مغلوب.

در توارث اتوزومی غالب (Autosomal Dominant)، وجود یک نسخه از ژن تغییر یافته کافی است تا احتمال ابتلا به سرطان در فرد افزایش یابد. در این حالت، فردی از والدین که جهش را منتقل کرده است هم ممکن است تظاهراتی از جهش ژن را نشان دهد.

در توارث اتوزومی مغلوب (Autosomal Recessive)، تنها در صورتی که فرد از هر یک از والدین یک نسخه ژن معیوب را به ارث برد، در معرض افزایش خطر ابتلا به سرطان خواهد بود. هر یک از والدین دارای یک نسخه معیوب و یک نسخه سالم از ژن مورد نظر هستند و معمولا خود در معرض افزایش خطر ابتلا به سرطان نیستند. به این والدین، حامل گفته  می­شود.

حتی هنگامی که افراد دارای یک جهش اتوزومی غالب در یک ژن مستعد کننده سرطان و یا دو جهش اتوزومی مغلوب در یک ژن مستعد کننده سرطان هستند، ممکن است بازهم مبتلا به سرطان نشوند. برخی جهش­ها دارای نفوذ ناکامل (Incomplete Penetrance) هستند، یعنی اثرات جهش تنها در بعضی از افراد دیده می­شود. به علاوه، جهش­ها ممکن است تظاهرات مختلفی داشته باشند (Variable Expression)، یعنی شدت علائم ممکن است در اعضای مختلف خانواده متفاوت باشد.

چه آزمایشات ژنتیکی برای تعیین خطر ابتلا به سرطان وجود دارد؟

بیش از ۵۰ سرطان ارثی شناخته شده است. بیشتر این سرطان­ها در اثر جهش­های با نفوذ بالا (Highly Penetrant) ایجاد می­شوند که توارث اتوزومی غالب دارند. در زیر به چند نمونه از سرطان­های ارثی شایع که انجام آزمایش ژنتیکی برای آنها امکان پذیر است، اشاره می­شود:

سرطان پستان و تخمدان ارثی:

ژن­­ها: BRCA1 و BRCA2

سرطان­های مرتبط: سرطان پستان در خانم­ها، سرطان تخمدان و سرطان­های مرتبط: از جمله سرطان پروستات، پانکراس و سرطان پستان در آقایان

سرطان کولون (روده بزرگ) و رکتوم ارثی:

ژن­ها: MSH2، MLH1، MSH6، PMS2، EPCAM و APC

سرطان­های مرتبط: سرطان کولون و رکتوم، سرطان آندومتر (رحم)، سرطان تخمدان، سرطان کلیه، سرطان پانکراس، سرطان روده باریک، سرطان معده، سرطان کبد و مجاری صفراوی، سرطان مغز، سرطان پستان و برخی ضایعات پوستی

مشاوره ژنتیک

توصیه می­شود که افراد پیش از تصمیم گیری به انجام آزمایشات ژنتیکی حتما با یک متخصص ژنتیک مشورت کنند. مشاوره ژنتیک به افراد در تعیین میزان خطر ابتلا به سرطان، منافع و محدودیت­های آزمایشات ژنتیکی در مورد وضعیت خاص فرد مراجعه کننده کمک می­کند. در برخی مواقع متخصص ژنتیک توصیه می­کند که انجام آزمایش ژنتیکی ضرورت ندارد.

مشاوره ژنتیک شامل بررسی کامل سابقه پزشکی فردی و خانودگی جهت تعیین خطر ابتلا به سرطان است. در طی جلسه مشاوره همچنین در ارتباط با موارد زیر صحبت می­شود:

• آیا انجام آزمایش ژنتیکی مناسب است، از چه آزمایشات خاصی ممکن است استفاده شود و میزان دقت هر آزمایش چقدر است،
• تاثیرات پزشکی جواب آزمایش مثبت یا منفی چیست،
• احتمال اینکه جواب آزمایش گویا نباشد مطرح می­شود، یعنی نتیجه آزمایش ممکن است به انجام تصمیم گیری­های پزشکی کمکی نکند،
• منافع و خطرات روان شناختی آگاهی از نتیجه آزمایش ژنتیک چیست،
• خطر انتقال جهش ژنتیکی به فرزندان چقدر است.

برخلاف بسیاری از آزمایشات پزشکی، آزمایشات ژنتیکی می­توانند اطلاعاتی نه تنها درباره خود فرد، بلکه درباره بستگان او نشان دهند. وجود یک جهش ژنتیکی مضر در یک فرد خانواده، این احتمال را مطرح می­سازد که سایر بستگان خونی هم ممکن است حامل آن جهش باشند. در برخی موارد بعضی از اعضای خانواده ممکن است بخواهند از وضعیت ژنتیکی خود آگاهی پیدا کنند، در حالی که بعض دیگر ممکن است نظر متفاوتی داشته باشند. انجام مشاوره با متخصص ژنتیک ممکن است به اعضای خانواده در مورد درک بهتر نتیجه هر یک از این انتخاب­ها کمک کند.