هموکروماتوز ارثی و HFE

هموکروماتوز یک بیماری است که به علت وجود مقدار زیاد آهن در بدن به وجود می آید . وجود آهن در رژیم غذایی برای حفظ سلامت بدن و به ویژه ساخته شدن سلول های قرمز و اکسیژن رسانی به سلول های بدن الزامیست. فقدان آهن می تواند منجر به کم خونی شود و وجود بیش از حد آهن نیز سمی است. بدن چند راه مختلف برای دفع آهن اضافه خود دارد. تجمع آهن در بافت های بدن می تواند باعث بیماری و آسیب دیدن بافت شود.

هموکروماتوز چیست؟

هموکروماتوز شرایطی می‌باشد که در آن جذب بیش از حد آهن از دستگاه گوارش اتفاق می‌افتد. با گذشت زمان آهن اضافی در بافت‌های سراسر بدن تجمع یافته و اضافه بار آهن بوجود می‌آید. فرآیندهایی وجود دارند که میزان جذب آهن را تنظیم می‌کند. در مرکز این فرآیندها، ژنی به نام HFE وجود دارد که جهش در این ژن باعث جذب مقادیر بیش از حد آهن می‌شود. شایع‌ترین جهش، جهش C282Y می‌باشد.

هموکروماتوزیس بیشتر مواقع در افرادی که دارای دو نسخه از این جهش می‌باشند دیده می‌شود. علاوه بر این، با دلایل نامشخصی بیشتر افرادی که دارای دو کپی از جهش C282Y می‌باشند آهن اضافی در بدنشان ایجاد نمی‌کنند. هموکروماتوز معمولا ارثی و جزء شایع‌ترین و شناسایی شده‌ترین اختلال ژنتیکی در میان سفید پوستان می‌باشد.

در حدود %10 از سفیدپوستان یک کپی از جهش C282Y را، از یکی از والدین به ارث می‌برند که بیشتر این افراد هیچ علائمی ندارند. علائم اولیه معمولا با دیگر شرایط مشترک همپوشانی دارد.

 

انواع هموکروماتوز

1) هموکروماتوز ارثی: شایع ترین نوع هموکروماتوز، هموکروماتوز ارثی می‌باشد که رایج‌ترین علت آن، جهش در ژن HFE می‌باشد، ژنی که میزان جذب آهن از طریق رژیم غذایی را کنترل می‌کند. جهش بدمعنی G به A منجر به جایگزینی تیروزین به جای سیستئین در موقعیت آمینواسیدی 282 (C282Y) از محصول پروتئینی می‌شود. این بیماری دارای الگوی توارث اتوزوم مغلوب می‌باشد. در صورتی که فرد دارای هر دو جهش در ژن HFE باشد ممکن است هموکروماتوز را ایجاد کند. اما اینگونه نیست که هر کسی که دو ژن را به ارث ببرد مشکلات اضافه بار آهن ناشی از هموکروماتوز را نشان دهند. در صورتی که فرد تنها یک ژن جهش یافته داشته باشد، هموکروماتوز ایجاد نخواهد شد فقط حامل این ژن جهش یافته به نسل بعد می‌باشد. هموزیگوت C282Y در %85-80 از بیماران با هموکروماتوز ارثی (HH) دیده می‌شود. این هموکروماتوز در زمان تولد وجود دارد ولی بیشتر افراد تا مدت‌ها علائم آن را نشان نمی‌دهند. معمولا علائم بین سنین 50 و 60 سال در مردان و بعد از 60 سالگی در زنان دیده می‌شود. علت تاخیر بروز علائم در زنان به از دست دادن آهن در طول دوران قاعدگی و زایمان مرتبط می‌باشد. انواع جهش ها عبارتند از:

تعویض آسپارتات به هیستیدین در موقعیت آمینواسیدی 63 (H63D) از ژن HFE

تعویض سیستئین به سرین در موقعیت آمینواسیدی 65 (S65C) از ژن HFE

جهش در ژن TFR2: فرم اتوزوم مغلوب هموکروماتوز ارثی را ایجاد می‌کند که از نظر بالینی به هموکروماتوز ارثی مرتبط با HFE شباهت دارد.

جهش‌ از دست دادن عملکرد: این جهش قرار‌گیری سطح سلولی فروپورتین را کاهش می‌دهد و در نتیجه توانایی آن برای انتقال آهن کاهش می‌یابد. نتیجه آن رسوب آهن در درجه اول در ماکروفاژها می باشد.  این اختلال، بیماری Ferroportin نامیده می‌شود.

.جهش‌ها در دیگر ژن‌های کدکننده پروتئین‌های تنظیمی آهن، از جمله: hepcidin، hemojuvelin، ferroportin و transferrin receptor 2 در سندروم اضافه بار آهن ارثی دخیل می‌باشند. این جهش‌ها بیشتر باعث ایجاد فرم‌های هموکروماتوز ارثی غیر HFE می‌شود. در ایجاد هموکروماتوز ارثی مرتبط با HFE، دو جهش C282Y و H63D رایج‌ترین جهش‌ها می‌باشند که بیشتر افراد هر دو جهش ژنی را دارند.

2) هموکروماتوز زودرس: هموکروماتوز زودرس در اثر تجمع سریع و زودهنگام آهن ایجاد می‌شود و علائم معمولا بین سنین 15 و 30 سال ظاهر می‌شود. جهش‌ها در دو ژن مختلف (hemojuvelin و hepcidin) در ایجاد دو شکل از این نوع هموکروماتوز نقش دارند.

3) هموکروماتوز نوزادان: در این اختلال شدید، آهن به سرعت در کبد جنین در حال رشد ساخته می‌شود. تصور می‌شود که یک بیماری خودایمن می‌باشد.

4) هموکروماتوز ثانویه:  این نوع از هموکروماتوز، ارثی نمی‌باشد و اغلب با عنوان اضافه بار آهن شناخته می‌شود. افراد با نوع خاصی از کم‌خونی و بیماری کبدی مزمن که نیاز به چندین بار تزریق خون دارند در اثر تجمع بیش از حد آهن دچار این عارضه می‌شوند. باید خاطر نشان کرد که مصرف خوراکی آهن منجر به اضافه بار آهن نمی‌شود به جز در افرادی که دارای استعداد ژنتیکی و یا دارای اریتروسیت‌های بی‌اثر می‌باشند.

علائم هموکروماتوز

علائم بیماری هموکروماتوز در همه افراد یکسان نیست. این علائم حتی در خانم‌ها و آقایان هم به اشکال متفاوتی بروز پیدا می‌کند. البته برخی افراد هم با اینکه به این بیماری مبتلا هستند، هیچ علائمی را تجربه نمی‌کنند.

علائم معمولا بعد از 40 سالگی بروز می‌کند که در زنان با تاخیر نسبت به مردان دیده می‌شود به این علت که زنان در طول زندگی خود آهن را در طول دوران قاعدگی، بارداری و شیردهی از دست می‌دهند.

از علائم هموکروماتوز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کمبود انرژی و احساس خستگی
• کاهش میل جنسی
• دردهای عضلانی و مفصلی
• شکم درد
• درد مفاصل
• کاهش حافظه و حواس پرتی
• ریزش موهای بدن
• ضربان نامنظم قلب
• ابتلا به دیابت
• ابتلا به بیماری‌های کبدی
• بروز مشکلات قلبی
• ضعف و بی‌حالی
• کاهش وزن بی‌دلیل
• مشکلات غده هیپوفیز
• مشکلات تیروئیدی

عوامل ابتلا به هموکروماتوز

1) داشتن دو کپی از ژن جهش‌یافته HFE: بزرگترین فاکتور خطر برای هموکروماتوز ارثی می‌باشد.

2) سابقه خانوادگی: در صورتی که یکی از بستگان درجه اول از جمله یکی از والدین یا خواهر برادرها مبتلا باشد افراد درجه اول دارای ریسک خطر بالایی می‌باشند.

3) نژاد: افراد با نژاد اروپای شمالی دارای احتمال خطر بیشتری برای این بیماری می‌باشند. در مقابل شیوع این بیماری درافراد با نژاد آفریقایی، آمریکایی، اسپانیایی و آسیایی کمتر می‌باشد.

4) جنسیت: مردان بیشتر از زنان علائم این بیماری را در سنین کم نشان می‌دهند. به این علت که زنان آهن را در طول قاعدگی و بارداری از دست می‌دهند. بعد از یائسگی و یا هیسترکتومی خطر ابتلا در زنان نیز افزایش می‌یابد.

برای غربالگری این بیماری دو آزمایش خونی رایج وجود دارد. این آزمایش ها خونی میزان آهن موجود در بدن را اندازه گیری می کنند. برای کاهش ابتلا به این بیماری، غربالگری های ژنتیک انجام می شود؛ به خصوص در افرادی که یکی از وابستگان نزدیک آنها به هموکروماتوز ارثی مبتلاست.

روش انجام آزمایش:

بررسی توالی ژنی HFE و موتاسیون های H63D وC282Y در ژن HFE (برای اطلاعات بیشتر به مقاله چکاپ ژنتیکی مراجعه کنید)

تشخیص هموکروماتوز

علائم این بیماری مشابه سایر بیماری‌ها می‌باشد؛ بنابراین تشخیص آن در مرحله اول برای پزشک کار ساده‌ای نیست. از این رو می‌توان گفت بدون انجام آزمایش‌های تخصصی، تشخیص آن تقریبا غیرممکن است. برای تایید تشخیص محتمل است که چندین آزمایش لازم باشد.

آزمایش خون

در هموکروماتوز، مقدار آهن در بدن ممکن است خیلی زیاد باشد، حتی اگر سطح آهن در خون شما طبیعی باشد. آزمایش خون به پزشک شما کمک می‌کند که بفهمد میزان آهن بدن شما چقدر است. آزمایش خون شامل اشباع ترانسفرین، سطح فریتین سرم و آزمایش عملکرد کبد است. این نکته را در نظر داشته باشید که آزمایش خون به تنهایی نمی‌تواند هموکروماتوز را تشخیص دهد.

بیوپسی کبد

در بیوپسی کبد، پزشک ناحیه‌ای در نزدیکی کبد را بی‌حس و سپس توسط یک سوزن، نمونه کوچکی از بافت کبد را خارج می‌کند. سپس بافت زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود. بیوپسی کبد می‌تواند نشان دهد که میزان آهن در کبد شما چقدر می‌باشد. این روش همچنین می‌تواند به پزشک شما در تشخیص آسیب کبد (به عنوان مثال زخم و سرطان) کمک کند.

آزمایش ژنتیک

اگر بیمار سابقه خانوادگی هموکروماتوز داشته باشد، فرد بیمار با بررسی آزمایش DNA متوجه این موضوع می‌شود. آزمایش DNA می‌تواند برای کسانی که قصد تشکیل خانواده دارند، مفید باشد.

آزمایش فریتین سرم

فریتین، پروتئینی است که منعکس‌کننده میزان ذخایر آهن در بدن می‌باشد که در این تست میزان ذخیره آهن در کبد را اندازه‌گیری می‌کند. سطح فریتین خون زمانی که ذخایر آهن بدن زیاد شود افزایش پیدا می‌کند اما معمولا سطوح فریتین تا زمانی که ذخایر آهن بیشتر نشده باشد، افزایش نشان نمی‌دهد.

درمان هموکروماتوز

یکی از موثرترین راه‌های درمان بیماری هموکروماتوز، خون‌گیری به صورت مداوم از فرد می‌باشد. هدف از این کار، کاهش میزان آهن در خون و حفظ تعادل آن است. این روش غالبا برای درمان خیلی از افراد موثر می‌باشد؛ چرا که علائم این بیماری در کسانی که تحت درمان قرار می‌گیرند، پس از مدتی، به تدریج کاهش پیدا می‌کند.

رژیم غذایی بیماران هموکروماتوز

برای مبتلایان به هموکروماتوز، روش‌های مختلفی برای کاهش مقدار آهن در بدن وجود دارد. تغذیه در هموکروماتوز نقش مهمی دارد و یکی از روش‌های پایین نگه داشتن سطح آهن از طریق اصلاح رژیم غذایی است. تغذیه درست برای این بیماری به این معنی است که رژیم غذایی باید شامل غذاهای با آهن کم باشد.

با این حال، شرایط مختلفی وجود دارد که می‌تواند بر میزان جذب آهن از رژیم غذایی که می‌خورید تأثیر بگذارد که خود اهمیت تغذیه در هموکروماتوز را می‌رساند. چند عامل در رژیم غذایی وجود دارد که ممکن است در نحوه جذب بدن آهن تأثیر بگذارد:

• ویتامین C
• کلسیم
• فیتات و پلی فنول‌ها

جمع بندی

در این مقاله از کاریوژن به بررسی موضوعات زیر پرداختیم:

• هموکروماتوز شرایطی می‌باشد که در آن جذب بیش از حد آهن از دستگاه گوارش اتفاق می‌افتد.
• هموکروماتوز علائمی مانند دردهای عضلانی، ریزش مو، مشکلات تیروئیدی و … دارد.
• هموکروماتوز با آزمایش خون، بیوپسی کبد و… قابل تشخیص است.
• یکی از موثرترین راه‌های درمان بیماری هموکروماتوز، خون‌گیری به صورت مداوم از فرد می‌باشد.

آیا هموکروماتوز درمان دارد؟

بله. در بیشتر موارد، پزشکان فلبوتومی یا گرفتن حدود نیم لیتر خون در یک زمان خاص و در یک برنامه منظم پیشنهاد می‌دهند.

هموکروماتوز چه علائمی دارد؟

این بیماری علائمی مانند درد مفاصل، شکم درد، ضعف و بی‌حالی، مشکلات قلبی و ... دارد.

ارتباط با آزمایشگاه ژنتیک کاریوژن