بیماری پروانه‌ای اپیدرمولیز بولوسا ( Epidermolysis Bullosa ) (EB) یک بیماری ژنتیکی پوستی و نادر است که باعث ایجاد تاول، زخم و اسکار بر روی پوست و غشاهای مخاطی مانند دهان، نای، مری و… در پاسخ به حداقل ترومای مکانیکی میشود. میزان بروز و شیوع این بیماری به ترتیب 57/19 و 07/11 در هر 1,000,000 تخمین زده شده است.
شدت بیماری از ملایم تا کشنده تغییر می‌کند. ای بی واگیر ندارد. شدت بیماری در مبتلایان پیشرونده و افزاینده است و حتی ممکن است به مرگ منتهی گردد. در نتیجه این بیماری، پوست به شدت شکننده شده و با کوچکترین خراشی لایه لایه شده و کنده میشود. تاول‌های زیاد از بارزترین علایم این بیماری است. احتمال ابتلا به سرطان پوست در این بیماران بیش از سایرین میباشد. این بیماری در تمامی گروه های قومی و نژادی رخ می دهد و به طور مساوی در مردان و زنان بروز می کند. این بیماری معمولا به دو صورت بروز پیدا می‌کند، در دسته اول افراد به صورت مادرزادی به این بیماری مبتلا میشوند و دسته دیگر در بدو تولد دچار این بیماری میشوند.
EB از نظر ژنتیکی و همچنین علائم بالینی بسیار ناهمگون میباشد و بر همین اساس این بیماری به چهار گروه اصلی شامل:
- EB simplex (EBS)
- junctional EB (JEB)
- dystrophic EB (DEB)
- kindler’s EB (KEB)
طبقه بندی میشود. انواع جهش در ژن های مختلف منجر به توارث اتوزومال غالب (AD) و اتوزومال مغلوب (AR) و علائم بالینی متفاوت در بیماران EB میگردد.
علت بیماری اپیدرمولیز بولوسا (EB):
این بیماری انواع گوناگونی دارد که در اثر جهش و تغییرات ژنی در کراتین یا کلاژن به دو صورت بیماری ژنتیکی غالب و بیماری ژنتیک مغلوب دسته‌بندی میشود. اغلب افراد مبتلا به ایی. بی آن را از طریق ژن‌های معیوبی که از یکی از والدین یا هر دوی آن‌ها به ارث برده‌اند، دریافت کرده اند.
اختلالات ژنتیکی مغلوب زمانی اتفاق می‌افتد که یک فرد دو نسخه از یک ژن معیوب را برای یک صفت از هر کدام از والدین به ارث می‌برد. خطر انتقال ژن معیوب و داشتن فرزند مبتلا برای دو والد ناقل در هر بارداری 25 درصد است. اختلالات ژنتیکی غالب زمانی اتفاق می‌افتد که تنها یک نسخه از یک ژن معیوب برای ایجاد یک بیماری خاص ضروری باشد. ژن معیوب می تواند از هر یک از والدین به ارث برسد یا می تواند نتیجه یک جهش جدید در فرد مبتلا باشد. خطر انتقال ژن معیوب از والدین مبتلا به فرزندان در هر بارداری 50 درصد است.
آن دسته از افراد که دارای بیماری ژنتیک مغلوب هستند معمولا دارای والدین دارای ازدواج‌های فامیلی هسند. ژن‌ها تعیین‌کنندگان خواص و صفات بدن انسان هستند که از والدین به کودک می‌رسد. همچنین آن‌ها همه اعمال سلول‌های بدن مثل ساخت پروتئین‌ها را کنترل می‌کنند. تاکنون 21 ژن مختلف و بیش از 1000 واریانت بیماریزای دخیل در بیماری EB شناسایی شده اند. با توجه به هتروژنی بسیار زیاد، بررسی علت مولکولی این بیماری در افراد مبتلا با یک تکنیک مولکولی پیشرفته، ضرروری و بسیار کمک کننده به خانواده افراد مبتلا میباشد.
پوست انسان از دو لایه تشکیل شده‌است: لایه بیرونی که (اپیدرم) و لایه داخلی که (درم) نامیده میشود. در افراد سالم، بین این دو لایه چفت و بست‌های چسبنده پروتئینی کلاژنی ای وجود دارد که مانع از حرکت و سایش (اصطکاکی) دو لایه میشوند. اما پوست افراد مبتلا E.B، فاقد این بست‌های چسبنده کلاژنی بوده و کوچکترین فشار و مالشی منجر به ساییده شدن این دو لایه و ایجاد تاول و زخم‌های دردناک میشود. درد مبتلایان به این بیماری با درد شدیدترین سوختگی‌ها برابر است.
علایم بیماری اپیدرمولیز بولوسا (ای بی):
- خرخر کردن صدا، سرفه یا مشکلات تنفسی دیگر
- تاول زدن نزدیک چشم و بینی
- تاول زدن نزدیک دهان، گلو و ایجاد مشکل در خوردن و بلعیدن
- تاول زدن پوست بعد از آسیب های جزیی یا تغییر دما
- پوسیدگی دندانی
- ریزش مو
- از دست دادن یا تعییر شکل ناخن
- وجود تاول در بدو تولد
- جوش های سفید کوچک
نکته: برای جلوگیری از پوکی استخوان در بیماران مبتلا به ای بی که از استروید برای مدتی طولانی تر از یک ماه استفاده می کنند، استفاده از کلسیم و ویتامین D کمکی لازم است.
مطلب پیشنهادی: آزمایش ژنتیک بارداری
روش تشخیص بیماری EB
در گذشته تشخیص جهش در بیماران EB با یک روش تهاجمی نظیر نمونه برداری از پوست و به دنبال آن بررسی میکروسکوپی و یا ایمنوفلورسنس مستقیم و سپس تایید جهش با توالی یابی سنگر انجام میگرفت؛ اما امروزه با گسترش تکنیک توالی یابی نسل جدید (NGS)، بررسی این جهش ها در سریع ترین زمان ممکن و با بالاترین دقت امکان پذیر است.
آزمایش NGS با قابلیت بررسی چندین هزار ژن، یکی از کامل ترین آزمایشات ژنتیک است که میتواند بسیاری از تغییرات ژنتیکی بیماری زا را شناسایی کند. استفاده از این تکنیک سبب شده تا بتوان علل بیماری ها و سندروم های مادرزادی که تا پیش از این “با علل نامعلوم” گزارش شده بودند را مشخص کرد. همچنین با استفاده از این تکنیک میتوان بیماری های پوستی که علائم بالینی مشابه EB دارند را از این بیماری تفکیک کرد.
به این منظور ابتدا از فرد مبتلا نمونه خون گرفته شده و پس از انجام تست NGS و تشخیص جهش در فرد بیمار، این جهش در پدر، مادر و بستگان درجه یک فرد بیمار بررسی میشود. سپس در صورت نیاز به انجام تست تشخیص پیش از تولد (PND)، نمونه گیری از پرز کوریونی (CVS) در حدود هفته 12 بارداری انجام و بررسی جهش بر روی نمونه جنین نیز انجام میشود تا در صورت نیاز اقداماتی نظیر سقط جنین درمانی صورت گیرد.
همچنین تشخیص ژنتیکی قبل از لانه گزینی (PGD) نیز گزینه مناسبی برای زوج هایی ست که در معرض خطر باروری با یک بیماری ارثی هستند. در این روش بسیار پیشرفته، رویان های حاصل از IVF برای جهش های ژنتیکی که زوج ناقل آن ها هستند، بررسی شده و در نهایت رویان های کاملا سالم از نظر بیماری ژنتیکی که زوج ناقل آن هستند به رحم منتقل میشوند و فرزندان کاملا سالم به دنیا خواهند آمد. با این روش زوجین ناقل بیماری های ژنتیکی می توانند برای داشتن فرزندانی سالم بدون به ارث بردن واریانت های بیماری زا برنامه ریزی کنند.
مطلب پیشنهادی: آزمایش ازدواج فامیلی
باید توجه داشت که یکی از مهم ترین عوامل در رسیدن به یک جواب صحیح در آزمایشات ژنتیک، انجام یک مشاوره ژنتیک و بررسی کلینیکی و پاراکلینیکی مناسب بر روی بیمار قبل از انجام آزمایش می باشد.
پیشگیری از بیماری اپیدرمولیز بولوسا:
در حال حاضر امکان بررسی ژنوم فرد و تعیین جهش ژنی عامل بیماری در خانواده و سپس تست ژنتیکی پیش از تولد برروی جنین در خطر ابتلا به ای بی وجود دارد. همچنین با انجام مشاور ژنتیک و ترسیم شجره فامیلی می توان اختمال ناقلی در سایر افراد فامیل و خطر انتقال در بارداری های آینده در فامیل را مشخص کرد. برای افرادی که قصد بچه دار شدن دارند و سابقه ای بی در خانواده‌شان وجود دارد، انجام مشاوره ژنتیک و در صورت نیاز انجام تست ژنتیک لازم است. در حین بارداری تست هایی برای برای تشخیص جنین وجود دارد که می توان در ۱۰ هفتگی بارداری انجام داد.
